حقوق حیوانات  از دیدگاه اسلام و غرب

مقدمه :

"بدان که هر عملی را درختی است که آن عمل به منزله ی میوه آن درخت است، و هیچ درختی بی نیاز از آب نیست ، و آب ها مختلفند . هر آنچه آبیاریش نیکوتر باشد ، نهالش نیز نیکوتر و میوه اش شیرین تر خواهد بود، و هر آنچه آبیاریش آلوده باشد ، نهالش نیز آلوده و میوه اش تلخ خواهد بود. از این سخن گهر بار مولای متقّیان حضرت علی (ع) می توان دریافت که بدون تردید کیفیت غذای مصرفی انسان بر روح و جسم او تأثیر فراوان دارد . در منابع فقهی نیز که ریشه و منبع اصلی استنباط آن قرآن کریم و احادیث شریف نبوی و ائمه معصومین است ، تأکید فراوانی بر روشن ساختن نوع و کیفیت غذای مصرفی انسان صورت گرفته است. از طرفی با توجه به رویکرد فراوان دنیای کنونی به مسئله حقوق، رفاه و آسایش حیوانات(Animal Welfare) و از سوی دیگر غنای فرهنگ اسلامی نسبت به این مورد ، لازم بنظر رسید کاوشی در این خصوص صورت گیرد .

مقدمه:

نیاز انسان به غذا یكی از احتیاجات ذاتی یا فیزیولوژیكی دائمی است و ازمهمترین عوامل بقای زندگی و طول عمرانسان محسوب می گردد بطوریکه او را مجبور می كند تا برای بدست آوردن غذا و رفع گرسنگی تلاش نماید. تر كیب شیمیائی غذای انسان باید شامل پروتئین ها، چربی ها، كربوهیدرات ها، مواد معدنی ، ویتامین وآب باشد تا رشد و سلامت یاخته های بدن تامین شود. تغذیه صحیح و متعادل نه تنها پدیده رشد را میسر می سازد و به تندرستی و طول عمر می انجامد،بلكه با تاثیر بر اعصاب و روان انسان رشد فكری و نمو نیروهای روانی او را نیز سبب می گردد.باتوجه به تاثیر خوراک مصرفی انسان بر سلامت روح و جسم او و  نظر به اینکه سهم قابل توجهی از جیره غذایی انسانها را پروتئینهای حیوانی به خود اختصاص می دهند و از طرفی با توجه به تاکید نسبتا بالایی که مجامع علمی غرب در خصوص کیفیت محصولات دامی و رعایت حقوق حیوانات در سالهای اخیر داشته اند لازم دیدیم تحقیقی در این خصوص صورت گرفته و با نظر اسلام و منابغ فقهی مقایسه گردد.

بررسی جنبه های کیفی محصولات دامی و حقوق حیوانات از دیدگاه محافل علمی غرب:

دام توسط بشر و برای اهداف مختلفی اعم از تولید غذا ، پوشاک ، مصاحبت و هم نشینی ، نیروی کار ، تفریح، آموزش و تحقیقات مورد استفاده قرار می گیرد . برای استفاده بهتر و کارآمدتر از دام متخصصین این رشته در دنیا بدنبال تغییرات خاصّی در دامهای مزرعه بوده اند، بطوریکه می توان اذعان نمود که مکانیزم های توسعه ای غالب در صنعت دامپروری دنیا طی دهه های اخیر بر اساس پیشرفتهای ژنتیکی ، تغذیه ای و تکنیکهای پرورشی بوده است که همگی بدنبال افزایش سطح تولید با حداقل هزینه بوده اند. بدنبال افزایش سطح تولید و گرایش مصرف کنندگان به سمت محصولات کیفی تر در کنار بحث کمیّت تولید ، چند سالی است كه بحث در خصوص کیفیت محصولات دامی و نیز "Animal welfare"توجه جهان غرب و محققین كشورهای توسعه یافته را به سمت خویش معطوف ساخته است. در کشورهای در حال توسعه که هنوز افزایش سطح تولید مهمترین اولوّیت آنهابه حساب می رود تنها گزینه در خصوص کیفیت تولید، بحث ضمانت بهداشتی محصولات می باشد. ولی در کشورهای توسعه یافته مفهوم کیفیّت تولید چیزی فراتر از بهداشت محصولات دامی تولیدی است. بدنبال استفاده گسترده از برخی تکنولوژیهای تولیدی نظیر افزودنیهای خوراکی، داروها، محرکهای رشد، عناصر غذایی جدید و فرآورده های جنبی، مصرف کنندگان محصولات دامی کشورهای توسعه یافته دقت بیشتری در خصوص سلامت و بهداشت محصولات دامی، سهل الهضم بودن آنها، غنی بودن آنها از نظر پروتئین و کم انرژی بودن آنها، سرشار از وبتامینها، عناصر معدنی، اسیدهای چرب آزاد و غیره مبذول می نمایند. به همین دلیل مفهوم کیفیت محصولات مفهومی وسیعتر شده، بطوریکه در دهه 90 میلادی این اصطلاح مجددا تحت عنوان کیفیت کل و به شرح ذیل تعریف گردید:

1.     کیفیت بهداشتی محصولات (یا عاری بودن محصول از فلزات سنگین، آفت کشها، مایکوتوکسینها، افزودنیهای خوراکی، داروها، عوامل بیماریزا، آلودگیهای میکروبی و غیره)

2.       کیفیت ترکیبی آنها که به ترکیب تقریبی آنها نظیر آب، پروتئین، چربی و خاکستر مربوط می شود.

3.       کیفیت تغذیه ای محصولات که به ترکیب پروتئینی و لیپیدی ، عناصر میکرو و ماکرو و نیز عدم وجود ترکیبات آلرژی زا مربوط می شود.

4.       کیفیت حسّی آنها که به خصوصیاتی نظیر رنگ، بو، طعم، تردی و شادابی و غیره مربوط می شود.

5.        کیفیت تکنولوژی مورد استفاده در فرآوری، ذخیره و توزیع محصولات.

امروزه در دنیا برای به حداكثر رساندن ایمنی و سلامت محصولات غذایی سیستمهای مختلفی رایج است که یکی از مهمترین این سیستمها سیستم مدیریت ایمنی مواد غذائی یا HACCP می باشد. سیستم مدیریت ایمنی مواد غذائی شامل مطالعه ای سیستماتیك بر روی اجزای تشكیل دهنده ی محصول غذایی، شرایط فرآیند، حمل و نقل، انبارداری، بسته بندی، توزیع و مصرف آن توسط مصرف كننده می باشد. این سیستم تجزیه و تحلیل به ما اجازه می دهد كه در جریان فرآیند نقاط كنترل بحرانی در سیستم و نواحی حسّاسی را كه خطرآفرین هستند را شناسایی كنیم. نقطه ی كنترل بحرانی هر نقطه ای از زنجیره تولید غذایی است كه عدم كنترل آن نقطه منجر به خطر ایمنی غذایی خواهد شد كه غیرقابل پذیرش است.

برای ارائه تعریفی روشن و جامع از "Animal welfare"نیز تلاشهای وافری صورت گرفته است که جامع ترین آن شامل در نظر گرفتن 5 امتیاز یا آزادی ذیل برای دام می باشد:

1.       مصونیت دام از هر گونه گرسنگی و تشنگی،

2.       مصونیت دام از هر گونه رنج فیزیکی و محیطی،

3.       مصونیت دام از هر گونه درد، جراحت و بیماری،

4.       مصونیت دام از هر گونه ترس و استرس

5.       آزادی دام برای بیان رفتارهای طبیعی

درک احساسات دام و فراهم نمودن شرایط برای بیان این احساسات  نیز خود جزئی از "Animal welfare" محسوب می شود و تحقیقات حاصل در این زمینه نشان داده است که چنانچه شرایط برای بروز رفتارهای طبیعی دامها مهیا باشد آنها احساس مطلوبتری خواهند داشت . از نظر علمی نیز اثبات شده است که حیوانات مهره دار از لحاظ احساس درد و رنج یا شادی اساسا همانند انسانها هستند. بعبارت دیگر اینگونه حیوانات دارای چنان ساختمان احساسی و روحی می باشند که همانند انسان مستعد درد کشیدن و رنج بردن یا شادمان شدن هستند و لذا بر حسب نوع اعمال و رفتار دیگران با آنها و نیز بر اساس شرایط و عوامل محیطی پرورش آنها، از لحاظ جسمی و روحی درد و رنج می کشند یا احساس مسرت و شادی می کنند.

بررسی حقوق حیوانات از دیدگاه منابع اسلامی :

در دین مبین اسلام ، خدای متعال حق مالکیّت حیوانات را به انسانها واگذار نموده است بطوریکه در سوره یس آیه 71 آمده است : "آیا کافران ندیدند که از آنچه با قدرت خود به عمل آورده ایم چهار پایانی برای آنان آفریدیم كه آنان مالک آن هستند؟". لازم بذکر است که در واگذاری این مالکیت به انسانها خدای متعال برای حیوانات حقوقی را قائل شده است که به برخی از آنها در ذیل اشاره خواهد شد:

1)    طیق آیات قرآن کریم انسان و دام هر دو از حق بهره برداری برابر از طبیعت برخوردارند بطوریکه در آیه 49 سوره فرقان آمده است: "تا با آن ( آبی که از آسمان فرود آمده ) سرزمین مرده را زنده کنیم و آن را به آفریده های خویش ؛ چهار پایان و آدمیان بسیار بنوشانیم"

2)    طیق آیات قرآن کریم انسان و دام از حق مشابه در استفاده از خوراک خوب و تازه (!) برخوردارند بطوریکه در سوره سجده آیه 27 آمده است: "آیا ندیدند که ما آب باران را به سوی زمین خشک  می رانیم و بوسیله آن زراعتهایی می رویانیم كه هم خود و هم چهارپایانشان از آن می خورند ؟ آیا باز هم چشم بصیرت نمی گشایند"؟

3)    طیق آیات قرآن کریم حیوانات بدلیل داشتن شعور و ادراک در عالم خودشان از حق حیات و وجود  مساوی با انسانها برخوردارند  بطوریکه در سوره انعام آیه 38 آمده است: "هیچ جنبنده ای در زمین و هیچ پرنده ای در هوا که با دو بال خویش پرواز می کند نیست مگر اینكه امّتهایی مانند شما ( نوع بشر ) هستند . ما هیچ چیز را در این کتاب (آفرینش ، بیان ) فرو گذار نکردیم ، آن گاه همه به سوی پروردگار خویش محشور می شوند".

ائمه معصومین (علیهم السلام ) نیز در باب رعایت حقوق حیوانات توسط انسان نیز به نکات جالبی اشاره نموده اند. حضرت علی (ع) به متصدیان دریافت مالیات جانداران اینطور سفارش می نمایند که " جز خیرخواه مهربان ، و امین حافظ، دیگری را بر چهار پایان مگمار ، کسی که بر حیوانات سخت نگیرد و آنها را تند نراند ، نرنجاند و خسته نکند. وقتی آن امین حافظ گلّه را از تو گرفت به او سفارش کن شتر را از بچه شیر خوارش جدا نکند ، و آن قدر شیرش را ندوشد که به بچه ی او زیان برساند . شتران را با سوار شدن بر آنها خسته نکند . در دوشیدن شیر و سواری گرفتن میان آن شتر و دیگر شترها عدالت ورزد . باید شتر را استراحت دهد و شتری را که پایش آسیب دیده و از حرکت ناتوان شده است آهسته براند . آنها را بر سر آبگیرهایی که شترها از آن می گذرند ، وارد نماید و از کناره ی راههای علف دار براند ، نه آنجا که خشک و عاری از گیاه است" - (نهج البلاغه ، نامه 25 ، صفحه 425 ترجمه دکتر علی شیروانی).

در منابع فقهی اسلامی نیر بابی در خصوص رعایت حقوق حیوانات وجود دارد که در آن به نکاتی از جمله ضرورت نفقه حیوانات و گستره آن اشاره می نماید. در خصوص ضرورت نفقه حیوانات در متون فقهی آمده است: اگر کسی حیوانی را مالک شود رسیدگی و نفقه آن حیوان بر او واجب است ؛ خواه آن حیوان حلال گوشت باشد خواه حرام گوشت ، پرنده و غیر پرنده نیز فرقی ندارد . زیرا هر کدام برای خود حرمتی دارند. گستره نفقه حیوانات در فقه اسلامی شامل خوراک ، آب ، مسکن ، دارو و هر چیز ضروری برای ادامه معیشت و حیات حیوان می باشد. از جمله نفقه های یاد شده برای حیوانات که بر صاحبش واجب است ، تهیه پناهگاه و تغذیه اوست. اگر حیوان بتواند در مراتع و دیگر جایگاههای قابل تغذیه زندگی خود را تأمین کند ، مالک آن می تواند او را برای چریدن و آشامیدن رها کند، ولی اگر حیوان نتواند از مراتع و ... زندگی خود را تأمین کند ، بر مالک او واجب است وسیله معیشت حیوان را فراهم کند. همچنین اگر حیوان نتواند به حدّ کافی تغذیه خود را اداره کند واجب است مالک، بقیه تغذیه او را در حدّ کفایت تأمین نماید. در این خصوص مالک حیوان موظف است علاوه بر نفقه خود حیوان ، مراقب تأمین وسایل ادامه حیات بچه حیوان نیز باشد. بنابراین اگر جاندار بچه شیر خوار داشته باشد ، باید به اندازه کفایت تغذیه بچه ، شیر در پستان مادر نگهداری شود . لذا اگر شیر مادر فقط به اندازه احتیاج تغذیه بچه اش بوده باشد دوشیدن شیر مادر حرام است ، امّا اگر دوشیدن شیر حیوان ضرری به حیوان یا بچه اش نرساند و یا اگر بچه از علف بیابان تغذیه کند ، دوشیدن شیر واجب است، چرا كه در این صورت مال مفید اسراف خواهد شد.

در خصوص پرورش دهندگان زنبور عسل  نیز آمده است:"لازم است مقداری از عسل در کندو بماند تا زنبوران گرسنه نمانند و در شرایط خاص نظیر فصل زمستان لازم است که بیش از قوت او در کندو نگهدارند". در خصوص زندگی کرم ابریشم نیز كه تغذیه او وابسته به برگ توت است  نیز فقها تصریح کرده اند که لازم است مالک، حیوان را حفظ کند و نگذارد تلف شود و اگر برگ کم باشد و مالک اعتنایی به حیوان نمی کند حاکم باید از مال مالک بفروشد و برای حیوان برگ بخرد. در مواردی نیزکه وسیله حیات به یکی از چند حیوان کفایت کند به طوری که یکی از آنها با آن وسیله بتواند نجات پیدا کند و بقیه هلاک شوند مانند اینکه مقداری آب باشد که فقط یکی از حیوانات را بتواند نجات دهد ، فرض بر دو گونه است: در صورتی که حیوانات از همه جهات حیاتی مساوی باشند ، مکلّف (اعم از چوپان یا مالك) در به کار بردن وسیله حیات برای ادامه زندگی هر یک از این حیوانات، مخیِّر است . امّا اگر حیوانات از همه جهات مساوی نباشند ، مانند سگ غیر مضر و گوسفند ، بدان جهت که پایان دادن به حیات گوسفند با ذبح شرعی امری است قانونی ولی مردن سگ از تشنگی خلاف قانون است ، لذا باید آب به سگ داده شود تا بدون علّت هلاک نشود.

اسلام در سواری گرفتن از حیوانات و بار كشیدن از آنها نیز محدودیّتهای خاصی قائل شده است بطوریکه سکونی از امام ششم (ص)  نقل می کند که حضرت فرمودند : حیوان را بر صاحبش حقی است (از جمله ) بیش از طاقت، از او بار نكشد و پشت حیوان را کرسی گفتگو قرار ندهد. ابو هریره نیز از پیامبر اکرم (ص) نقل می کند که فرمودند : پشت حیوان را تخت قرار ندهید چرا كه خداوند حیوان را برای شما مسخر نموده است ؛ بقدری سوار شوید که رفع حاجت شود ، اگر کجاوه یا بار در پشت حیوان است مواظب باشید کج نشود .

علاوه بر محدودیت هایی که اسلام برای مالکین دامها در نحوه استفاده از آنها و یا در استفاده از محصولات آنها اشاره نموده است ، اسلام ا نسان را نیز از هر گونه آزارو اذیّت حیوانات (اعم از جسمی و روحی ) بدلیل ذی شعور بودن و صاحب درک و احساس بودن بشدّت نهی نموده است  که برای نمونه به برخی روایات در این زمینه اشاره می شود:

1- نهی از خشونت و اجحاف بر حیوانات : در این زمینه امیر المومنین علی (ع) می فرمایند: به صورت حیوان نزنید که همانا آنها پروردگارشان را تسبیح می کنند.

2- نهی از ذبح حیوانی در برابر حیوان دیگر.

3- نهی از جدا کردن بچه حیوان از مادرش.

4- نهی از ویران کردن پناهگاه و لانه حیوانات.

بحث و نتیجه گیری :

از مجموع نکات فوق می توان دریافت که آنچه امروزه در جوامع غربی تحت عنوان"Animal welfare" از آن یاد می شود دقیقا همان مباحثی است که دین مبین اسلام در آیات و روایات متعدد به آنها اشاره دارد. در اسلام حیوانات موجوداتی ذی شعور و صاحب درک و احساس قلمداد می شوند. در میان نواهی فراوانی که در منابع دینی از رفتارهای انسان با حیوانات عنوان شده است می توان دریافت که نحوه برخورد با آنها بدون تردید بر سلامتی حیوانات و نیز محصولات دامی حاصل از آنها موثر است. امروزه دلایل روشنی وجود دارد که نشان می دهد هر گونه استرس شدید و کاهش ""Animal welfareباعث می گردد دام به بیماریهای عفونی مستعدتر شود که یکی از پیامدهای منفی این مسئله افزایش استفاده از آنتی بیوتیک های حیوانی خواهد بود. تحقیقات در این زمینه ثابت نموده است که درصد بالایی از مقاومت آنتی بیوتیکی در انسان ناشی از استفاده حیوانی این نوع آنتی بیوتیک ها می باشد. نکته قابل تامل دیگر آنکه به نظر می رسد بسیاری از مشکلات و مسائل حادّ بهداشتی و سلامتی بوی‍ژه در دامهای پر تولید به مسائل و مشکلات"Animal welfare" آنها مربوط می شود، بطوریكه هر چقدر"Animal welfare"ضعیف تر باشد دامها ضعیف تر شده و سلامتی آنها بیشتر در معرض خطر قرار می گیرد و در نتیجه امنیت غذای تولیدی حاصل از این دامها بیشتر کاهش خواهد یافت. لذا نظر به آیه شریفه "فلینظر الانسان الی طعامه" و با توجه به تایید علمی مباحث مطرح شده مربوط به رعایت حقوق حیوانات در منابع فقهی اسلامی شایسته است كه محققین مسلمان نیز در خصوص سیستمهای تغذیه، نگهداری و پرورش دامهای مزرعه تحقیقات جامعی بعمل آورند تا محصولات دامی حاصل از آنها كه تاثیر مستقیم بر سلامت روح و جسم انسانها دارد محصولات سالمتری باشد. در این صورت است كه می توان انتظار داشت جامعه اسلامی نیز سالمتر و شاداب تر گردد و غذای او منظر قدرت الهی و منشا ظهور نور ایمان در قلوب انسانها گردد.

بامید آن روز

منابع مورد استفاده:

1. جعفری، محمد تقی،1377،  موسسه نشر كرامت
2. حرّ عاملی، محمد ابن حسن، 1403 ه، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، بیروت، دار احیاء لتراث العربی
3. حلّی ، ابوالقاسم، 602 ه، شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، بیروت، دارالاضواء
4. طباطبایی، محمد حسین، تفسیر المیزان، تهران، دفتر انتشارات اسلامی
5. فریدونی، حسین، بررسی حقوق حیوانات در اسلام و قوانین روز، پایان نامه دكترای دانشگاه تهران
6. ناینینی، علی رضا، ربّانی، محمد، حقوق حیوانات از دیدگاه قرآن و احادیث، فصل نامه علمی و پژوهشی دانشور ، دانشگاه شاهد، 1378
7. نهج البلاغه، ترجمه دكتر علی شیروانی، انتشارات دارالعلم
8. قرآن كریم ترجمه آیت الله مكارم شیرازی
9. انجمن حمایت از حیوانات ایران
10. Hartog, - J. den, 2001, HACCP in the animal feed industry, Summary of a paper presented at 4th International Meeting of the Noordwijk Food Safety & HACCP Forum.
11. Liinamo, Anna-Elisa and Anne-Marie Neeteson-van Nieuwenhoven, 2002, Sustainable animal breeding farm animal breeding and reproduction in Europe.
12. Nardone, a and F. Valfrèb, 1999, Effects of changing production methods on quality of meat, milk and eggs, Livestock Production Science, 59, 165-182.
13. Animal welfare, BSAS, http: //www. bsas.org.uk/ about_thesas /issue_papers /animal_welfare/